نگاهي به مشاهير علمي خراسان شمالي

خراسان شمالي از ديرباز مهد مردان و زنان بزرگي بوده است كه در عرصه‌هاي خرد، ايمان، فرهنگ و دانش درخشيده‌اند.
نام هر يك از اين بزرگان به تنهايي مي‌تواند مايه اعتبار و آوازه اين استان باشد اما مقام و ارزش اين بزرگان به درستي شناخته نشده و گاه غبار زمان پوشيده مانده است.
بي‌ترديد شناساندن بزرگمردان و مطالعه آثار آنان، براي نسل امروز بسيار آموزنده و انگيزاننده حركت، تلاش، سرزندگي و شور و نشاط است كه اكنون به نام و خلاصه‌اي از شناسنامه برخي از اين بزرگان اشاره مي‌شود:

حاج ميرزا حسن موسوي بجنوردي
آيت‌الله ميرزا حسن موسوي بجنوردي در سال ‪ ۱۲۷۴‬شمسي در روستاي خراشا از توابع شهرستان جاجرم زاده شد.
وي در شهر بجنورد به تحصيلات مقدماتي پرداخت و در سال ‪ ۱۲۸۹‬شمسي به شهر مشهد رفت و در آنجا به مدت ‪ ۱۲‬سال علوم معقول ومنقول را نزد علماي برجسته آن روزگار همچون حاج فاضل خراساني و ادبيات را نزد اديب نيشابوري فراگرفت و در سال ‪ ۱۳۵۱‬شمسي رهسپار نجف شد.
در نجف در محضر اساتيد بزرگي چون "سيد ابوالحسن اصفهاني، ميرزا حسين نائيني و آقا ضياء‌الدين عراقي" به تكميل تحصيلات خود پرداخت و در همان حال به تدريس اشتغال يافت.
وي با حافظه شگفت و احاطه‌اش بر فقه و اصول به زودي به عنوان يكي از بهترين مدرسان و مجتهدان حوزه نجف شهرت يافت.
پس از درگذشت آيت‌الله بروجردي در سال ‪ ۱۳۳۹‬ش بسياري او را به عنوان مقلد خود برگزيدند.
بيشتر فضلا و علما در مجلس درس او حاضر مي‌شدند چرا كه آن بزرگوار علاوه بر فقاهت و تسلط بر مباني اصول يكي از بزرگترين فيلسوفان جهان اسلام به شمار مي‌آمد.
آيت‌الله موسوي بجنوردي پس از سالها تدريس و تحقيق آثار ارزشمندي در فقه و اصول و فلسفه از خود به يادگار نهاد كه مورد استفاده فضلاي حوزه علميه است.
"القواعد الفقهيه، منتهي‌الاصول، حاشيه بر عروه‌الوثقي، حاشيه بر وسايل، ذخيره المعاد، رساله في‌الرضا، رساله في‌الاجتماع‌الامر و النهي، كتاب في‌الحكمه قولنا في‌الحكمه و رساله علميه" عناوين اين آثار گرانسنگ است.
آيت‌الله سيد حسن موسوي بجنوردي در سال ‪ ۱۳۵۴‬شمسي پس از ‪ ۸۰‬سال عمر در شهر نجف درگذشت و در صحن مطهر اميرالمومنين علي(ع) به خاك سپرده شد.
از ايشان شش فرزند به نامهاي مهدي، جواد، كاظم، محمد، فاطمه و طاهره بر جاي مانده است.


علي بن مهزيار
ابولحسن علي بن مهزيار از ياران خاص و اصحاب ائمه اطهار(ع) است. او جزو وكلاي امام جواد(ع) بوده و حضور پرنور امام رضا(ع) و امام هادي(ع) را دريافته و از اصحاب ايشان محسوب مي‌شود.
پدرش كيش ترسا داشت اما بعدها اسلام آورد و علي نيز در كودكي مسلمان شد و به تحصيل فقاهت همت گذاشت.
علي بن مهزيار در جاجرم به وكالت ائمه اطهار قيام داشت و به گرفتن حقوق و ابلاغ تكليف اقدام مي‌كرد.
آرامگاه اين بزرگوار در دو كيلومتري شرق شهرستان جاجرم در ميان گورستان قديمي و نزديك آرامگاه شهيد كمال قرار دارد.
آثار فراواني‌از اين عالم بر جاي مانده است كه كتابهاي "الوضوء، الصلوه، الزكوه، الصوم، الحج، الحدود، المكاسب، التفسير، المثالب و الدعا" از جمله آنها است.

شيخ رجبعلي بجنوردي
در روستاي ايور شهرستان جاجرم زاده شد و تحصيلات ديني خود را در مشهد آغاز كرد و پس از سالها اقامت در نجف اشرف، به درجه اجتهاد رسيده و از آنجا به زادگاه خود ايور بازگشت و به امور شرعي و هدايت مردم مشغول شد.
به گفته خويش، با شيخ فضل‌الله نوري بعد از صدور فرمان مشروطه همداستان بوده است.
وي شخصيتي وارسته و باتقوا، و مجتهدي عالم بود. مرگ او در حدود سال ‪ ۱۳۳۱‬ه.ق. روي داده است.


آقا ميرزا عبدالحي بني هاشم بجنوردي
سيد عبدالحي در سال ‪ ۱۲۴۷‬ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم زاده شد.
وي به توصيه "حاج ملاهادي سبزواري" به مدت چهار سال در مدرسه علميه سبزوار درس خواند و سپس براي ادامه تحصيل روانه مشهد شد و در محضر اساتيد آن زمان علوم ديني را فرا گرفت.
او براي تكميل تحصيلات عاليه به نجف اشرف رفت و در خدمت اساتيدي چون آيت‌الله آخوند خراساني، به تحصيل پرداخت و از مصاحبت اشخاصي مثل آيت‌الله ابوالحسن موسوي اصفهاني بهره‌مند شد و به درجه اجتهاد رسيد.
وي پس از هفت سال اقامت در نجف به ايران بازگشت و مقيم بجنورد شد و پيشوايي روحانيان بجنوردي را بر عهده گرفت.
اين روحاني فاضل و باكمال پس از ‪ ۷۷‬سال زندگي در خرداد ماه ‪ ۱۳۲۳‬ش. به رحمت ايزدي پيوست.


شيخ محمد تقي بجنوردي
آيت‌الله شيخ محمد تقي بجنوردي از علماي بزرگوار و زهاد نامدار روزگار و در علم، فضل و زهد يگانه روزگار خود بود.
پدر او از بلاد بحرين به خراسان مهاجرت كرد، محمد تقي در بجنورد ولادت يافت و پس از انجام تحصيلات مقدماتي راهي نجف شد و از محضر استاداني چون شيخ انصاري و صاحب جواهر بهره جست.
پس از تكميل شرعيات به بجنورد بازگشت و در مقام روحاني شهر ارشاد مردم را بر عهده گرفت.
بعدها به علت اختلافات با سردار وقت بجنورد براي اجحافي كه او بر صاحبان املاك داشت، بجنورد را به مقصد مشهد ترك گفت و در آنجا اهميت و مقام والايي يافت.
شيخ محمد تقي در جريان تحريم تنباكو و مخالفت با قرارداد رژيم و رهبري طلاب و روحانيان مشهد نقش مهمي بر عهده داشت.
وي در سال ‪ ۱۳۱۴‬ه.ق. وفات يافت و در جوار مسجد گوهرشاد مدفون گرديد.


سيد محمد سلطان الواعظين حسيني بجنوردي
سيد محمد معروف به آقاجان بجنوردي در بجنورد متولد شد.
وي پس از پايان تحصيلات مقدماتي به نجف اشرف رفت و در آنجا به درجه اجتهاد رسيد.
دكتر اسماعيل قوام الحكما، سيد محسن امام جمعه بجنوردي، نظام الشريعه و محمدعلي حاج سلطان دوم از روحانيان و بزرگان سرشناس بجنورد فرزندان حاج سلطان بزرگ بوده‌اند.

ميرزا اسماعيل حسيني بجنوردي (قوام الحكما)
سيد اسماعيل حسيني در سال ‪ ۱۲۴۱‬ش. در بجنورد متولد شد و پس از انجام تحصيلات مقدماتي در بجنورد، به نجف رفت و در آنجا به تكميل معلومات خود پرداخت تا به درجه اجتهاد رسيد.
وي تحصيلات خود را در رشته طب پي گرفت و به تدريس علم طب و معالجه بيماران پرداخت. قوام‌الحكا، پزشكي عاليقدر و دانشمندي متفكر و مخترعي سخت‌كوش بود و به زبانهاي عربي و فرانسه تسلط كافي داشت.
او پس از مدتي كار پزشكي را رها كرد و يكسره عمر خود را وقف مطالعه و پژوهش و آمايش نمود و از جمله اختراعات او سه‌چرخه‌اي بود كه بدون نياز به سوخت يا نيروي محرك حركت مي‌كرد.
وي دستگاهي ساخت كه با قرار دادن آن در برابر دست اشخاص نوعي گروه خوني خاص را جستجو مي‌كرد و همچنين يك سال قبل از مرگش به اختراع دستگاهي مشابه رايانه نايل آمد.
او در سالهاي پايان عمر به علت اشتغال به كارهاي تحقيقي و غرق شدن در پژوهشهاي علمي فرصتي براي كسب معيشت نداشت و در تنگدستي مي‌زيست.
وي ‪ ۱۴‬جلد تاليفات داشت كه از جمله آثارش كتاب "الوجيزه نيريه" حاوي مطالب پزشكي به عربي است.
قوام الحكما در سال ‪ ۱۳۲۵‬ش. درگذشت.

آقا سيد محسن "امام جمعه" حسيني بجنوردي
وي در بجنورد به دنيا آمد و در مدرسه نواب مشهد به فراگيري علوم ديني پرداخت و در بازگشت به بجنورد، امامت جمعه شهر را بر عهده گرفت.
پس از چندي براي ادامه تحصيل راهي نجف شد و تحصيلاتش را در آنجا به پايان رساند و به درجه اجتهاد رسيد.
او در بازگشت از نجف در تهران ماندگار و با گروههاي مخالف استبداد در زمان ناصرالدين شاه همراه شد و رهبري آنان را پذيرفت و به انتشار نشريات مخفي اقدام كرد.
امام جمعه شعر هم مي‌سرود و "الف. ميم. جيم بجنوردي" تخلص مي‌كرد.
از جمله آثار او كتاب "مشكوه المصابيح" است كه به سال ‪ ۱۳۱۴‬ق. به زبان عربي نوشته است.
"الامور شامل قواعد و شواهد و براهين عقليه"، "شعر"، "غزليات التوحيد"، "افاضات في ولايت في امامت"، "الغزليات مقابسات و مقايسات"، "فيهاما فيها" به نثر مسجع به سبك گلستان سعدي و "ملهمات" از ديگر آثار اوست.
امام جمعه در سن ‪ ۵۲‬سالگي وفات يافت.

ميرزاعلي ملك خراشايي
ميرزا علي بن مير طالب بين سالهاي ‪ ۱۲۸۱‬تا ‪ ۱۲۸۳‬هجري قمري در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم ديده به جهان گشود.
وي در مشهد و نجف اشرف به كسب علوم ديني پرداخت و از آيت‌الله صدر اجازه اجتهاد يافت.
او از فضلا و مجتهدان معروف است كه فروتني و قناعتش زبانزد خاص و عام بوده و كراماتي را به او نسبت داده‌اند.
ميرزا علي ملك در سال ‪ ۱۳۴۱‬ق. درگذشت و در خراشا به خاك سپرده شد.

سيداسماعيل حسيني گيفاني
وي از علماي گيفان بود كه مدت ‪ ۲۰‬سال در نجف اشرف اقامت داشت و از محضر اساتيدي مثل آخوند خراساني و آيت‌الله يزدي كسب فيض نمود.
شيخ اسماعيل حسيني در سال ‪ ۱۳۰۰‬ه.ش. به زادگاهش گيفان بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت.
وي در سال ‪ ۱۳۲۵‬ش. به رحمت ايزدي پيوست و در گيفان مدفون شد.

شيخ حسين خوشنويس
از معروفترين ذاكران و مداحان اهل بيت(ع) در بجنورد بود.
او تحصيلات مقدماتي را در حوزه علميه بجنورد گذرانيد و مدت دو سال در مشهد از محضر اساتيدي مثل ميلاني، فقيه سبزواري، شاهرودي و حاج حسن آقا قمي كسب فيض نمود.
او در انتخاب اشعار و مديحه و مرثيه دقت خاصي داشت و با لحني دلپذير و نافذ ذكر مصيبت مي‌گفت.
وي در سال ‪ ۱۳۶۹‬در سن ‪ ۶۶‬سالگي وفات يافت.

حاج آخوند ولي‌الله دانش
وي در خانواده‌اي كشاورز به سال ‪ ۱۲۹۲‬ق. ديده به جهان گشود.
او تحصيلات مقدماتي را در سبزوار گذراند و پس از آن در مشهد مقدس به تحصيل علوم و معارف اسلامي همت گماشت.
بعدها به دعوت يكي از خويشاوندانش به بجنورد آمد و مكتبخانه‌اي داير كرد و به تعليم شاگردان پرداخت.
در سال ‪ ۱۲۸۹‬ش. به پاس كوششهاي او و همت جمعي از نيكوكاران بجنوردي اولين دبستان بجنورد گشايش يافت و حاج آخوند به عنوان نخستين مدير دبستان و معلم، تدريس شرعيات، مقدمات، عربي، فارسي و غيره را آغاز كرد.
در حقيقت آخوند ولي‌الله دانش، پدر فرهنگ بجنورد و يكي از برجسته‌ترين چهره‌هاي فرهنگي و معلمان دانشمند و مدرسان فقيه و ادبيات و مقدمات اين شهرستان به شمار مي‌رود.
حاج آخوند با عقيده استوار، انساني قانع و درست كردار، و استادي فاضل و بزرگوار بود كه در خانه محقري زندگي مي‌كرد و تمام دارايي‌هاي خود را به فقرا مي‌بخشيد.
سرانجام وي در سال ‪ ۱۳۲۹‬ش. ديده از جهان فرو بست.

شيخ حسن داوري
وي در سال ‪ ۱۳۰۷‬ش. در روستاي چخماقلو از توابع شهرستان مانه و سملقان ديده به جهان گشود.
پس از پايان تحصيلات مقدماتي رهسپار مشهد شد و در مدرسه نواب به كسب معارف اسلامي پرداخت و از محضر اساتيدي چون آخوند خراساني، سبزواري، خزعلي و كفايي بهره برد.
وي پس از ‪ ۲۲‬سال اقامت در مشهد مقدس در سال ‪ ۱۳۳۲‬به روستاي قاضي از توابع آشخانه برگشت و به تعليم و تربيت جوانان و ارشاد مردم پرداخت.
از جمله كارهاي وي داير كردن مكتب قرآن و بنيانگذاري مساجد در روستاهاي سملقان بود.
او در راه مبارزه با بهائيت جديت و تلاش بسياري از خود نشان داد و در ادامه ستيز با پيروان اين فرقه ضاله كارش به زندان كشيد.
وي در يازدهم بهمن ماه ‪ ۱۳۶۷‬ه.ش. رخت از جهان بربست و در معصوم‌زاده بجنورد به خاك سپرده شد.

حاج‌شيخ عبدالله رازي بجنوردي
عبدالله بن علي اكبر بجنوردي در سال ‪ ۱۳۰۸‬ه.ق. در منطقه راز از توابع شهرستان بجنورد به دنيا آمد.
وي پس از تحصيل مقدماتي صرف و نحو به مشهد مقدس مشرف شد و در خدمت آقا شيخ محمدرضا يزدي، معاني، بديع، منطق و اصول مقدماتي را فرا گرفت.
شرح لمعه، قوانين ، سطح مكاسب، رسائل، شوارق الالهام، كفايه و درس خارج را از بزرگان آن روزگار آموخت.
وي پس از چندي موفق به گرفتن دو اجازه‌نامه نقل حديث از آيات عظام اصفهاني و ميرزا محمد حسين نائيني شد.
شيخ رازي مجتهدي روشن‌بين و عالمي مترقي بود و به مطالعه فلسفه تمايل داشت و از عرفان طرفداري مي‌كرد.
از او رساله‌اي به نام "خلاصه‌العقايد" در ‪ ۴۰‬صفحه و ديوان شعري در ‪۸۰‬ صفحه در سال ‪ ۱۳۴۸‬به چاپ رسيده است.
حاج شيخ عبدالله رازي در سال ‪ ۱۳۵۵‬ش. در سن ‪ ۸۹‬سالگي ديده از جهان فرو بست و در آستان سلطان سيد عباس (معصوم زاده بجنورد) به خاك سپرده شد.

آقا ميرزا محمود شريعت (هدايت)
ميرزا محمود شريعت(هدايت) در سال ‪ ۱۲۳۴‬ه.ش. در بجنورد پا به عرصه حيات گذاشت.
پس از آموختن تحصيلات مقدماتي در نزد پدر به مشهد مقدس رفت و بعد از چند سال تحصيل علوم ديني، مشهد را به قصد نجف اشرف ترك كرد و در آنجا به تكميل معارف اسلامي پرداخت.
او در سال ‪ ۱۲۷۰‬ش. از مراجع وقت بجنورد براي اجتهاد كسب اجازه كرد.
وي در سال ‪ ۱۳۱۴‬ه.ش. دار فاني را وداع گفت.

سيد حسن علوي
سيد حسن يگانه فرزند آقا ميرزا داوود بجنوردي در حدود ‪ ۱۲۴۹‬ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم متولد شد.
وي مدت ‪ ۱۰‬سال به همراه پدرش در مشهد بود سپس براي تكميل تحصيلات راهي نجف شد.
بعد از بازگشت از نجف مدتي در بجنورد اقامت كرد و پس از مدتي به خراشا بازگشت.
وي پس از ‪ ۸۰‬سال زندگي در سال ‪ ۱۳۲۰‬ش. دار فاني را وداع گفت.

شيخ ذبيح‌ا... فقيه
وي در سال ‪ ۱۲۶۷‬ه.ش در شهر بجنورد به دنيا آمد. اجداد او اهل شوقان بودند. ذبيح‌الله تحصيلات خود را در مدرسه نواب مشهد ادامه داد و پس از هشت سال تحصيل در مشهد به نجف اشرف مشرف شد و نزد اساتيدي چون آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني تصديق اجتهاد گرفت.
او پس از بازگشت به بجنورد امامت مسجد انقلاب كنوني را عهده‌دار شد و بعدها پيش‌نماز مسجد امامي شد.
شيخ ذبيح‌الله روحاني متدين نيكنام و صالح بود و از راه كشاورزي روزگار مي‌گذرانيد.
وي در سال ‪ ۱۳۲۹‬در گذشت و بنا به وصيتش او را در مشهد در حيات صحن عتيق به خاك سپردند.

شيخ احمد محب علي
شيخ احمد در سال ‪ ۱۲۷۰‬ه.ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم به دنيا آمد.
در بجنورد ادبيات و علوم را از بزرگان آموخت و سپس به تشويق پدرش به مشهد عزيمت كرد و در مدت ‪ ۱۸‬سال به تحصيل معارف اسلامي فقه و تفسير و فلسفه در نزد اساتيد آن زمان پرداخت.
سپس به نجف اشرف رفت و نزديك چهار سال در آن شهر به تكميل مطالعات و تحصيلات خود همت گماشت و در سال ‪ ۱۳۰۸‬ه.ش. موفق به دريافت درجه اجتهاد از آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني شد.
وي به سبب علاقه به زاد و بوم خود به بجنورد بازگشت و امامت جماعت مسجد "حاج شيخ رجبعلي" كه بعدها به نام خودش معروف گرديد به عهده گرفت و به تدريس فقه و فلسفه نيز پرداخت.
او پس از ‪ ۱۳‬سال بيماري در سن ‪ ۷۸‬سالگي در بجنورد به رحمت ايزدي شتافت.
از او رساله ناتمامي به زبان عربي باقي است.

حاج ميرزا احمد مرتضوي
وي در سال ‪۱۲۸۰‬ش. در بجنورد متولد شد. وي پس از فرا گرفتن مقدمات و ادبيات در اين شهر به مشهد عزيمت نمود و به تحصيل علوم ديني پرداخت.
سپس رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آيات عظام نائيني، عراقي و اصفهاني بهره جست و پس از سالها تحصيل به سبب علاقه به زادگاهش به بجنورد بازگشت و در اين شهر به اقانه نماز جماعت و خدمات ديني و تدريس و تربيت طلاب پرداخت.
او با علوم جديد از جمله رياضيات آشنا بود و به زبان فرانسه نيز تسلط داشت.
در بازسازي مدرسه علميه بجنورد به نظام‌الشريعه فرزند حاج سلطان بزرگ ياري رساند و كار تدريس طلاب را عهده‌دار گرديد.
او در سن ‪ ۶۷‬سالگي دعوت حق را اجابت نمود و به سراي جاويد شتافت و آرامگاه او در جوار آستان قدس رضوي قرار دارد.

ميرزا محمد مرتضوي
ميرزا محمد فرزند ميرزا باباي سنخواستي در سال ‪ ۱۳۰۳‬هجري قمري در شهر بجنورد پا به عرصه حيات گذاشت.
وي تحصيلات مقدماتي را نزد پدرش فرا گرفت و براي كسب علوم ديني راهي مشهد شد. درگذشت پدر باعث شد تحصيلات را ناتمام رها كند و به بجنورد باز گردد.
وي امامت جماعت مسجد فاطمي كنوني را عهده‌دار بود و اقدام به داير كردن محضر نمود.
ميرزا محمد مرتضوي از روحانيان بنام زمان خويش بود كه با حكام محلي بجنورد در دوره قاجار سر ستيز داشت.
ميرزا محمد به سبب مخالفت با حكومت به مدت دو سال به مشهد تبعيد شد و در دوره كشف حجاب رضاخاني جزو معدود روحانياني بود كه با لباس روحانيت در مجالس و محافل حضور مي‌يافت.
ميرزا محمد در سن ‪ ۶۲‬سالگي در سجده نماز دچار سكته قلبي شد و دعوت حق را لبيك گفت.
پيكر او در صحن نو و در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) به خاك سپرده شد.

موسوي بجنوردي
زين‌العابدين فرزند سيد علي اصغر موسوي بجنوردي، در حدود سال ‪ ۱۳۳۱‬ه.ق.
در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم ديده به جهان گشود.
او برادر كوچك آيت‌الله ميرزا حسن بجنوردي بود و تحصيلات خود را در بجنورد و مشهد پي گرفت سپس به خراشا بازگشت. او عالمي فاضل و پرهيزگار بود و به "ميرزا عابد" شهرت يافت.
وي در خراشا به تعليم طلاب همت گذاشت و در سن ‪ ۶۲‬سالگي در همانجا فوت كرد.

سيد رضا هاشميان
سيد رضا هاشميان فرزند ميرزا محمد در سال ‪ ۱۲۸۰‬ه.ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم زاده شد.
او مقدمات فقه و اصول و ادبيات را نزد دايي خويش ميرزا عبدالحي از علماي خراسان فرا گرفت، سپس عازم مشهد گرديد و در آنجا به تكميل مدارج علمي و كسب فيوضات معنوي پرداخت و محضر درس اساتيد بزرگي همچون آيت‌الله حاج حسين قمي، آقازاده خراساني و اديب نيشابوري را درك كرد.
او در سن ‪ ۳۰‬سالگي از آيت‌الله نائيني اجازه اجتهاد دريافت كرد و در شمار اساتيد برجسته حوزه درآمد.
فضلاي بسياري در مجلس درس او حضور مي‌يافتند.
سيد رضا هاشميان در سال ‪ ۱۳۳۶‬ش. به تهران رفت و در دانشكده معقول و منقول (الهيات) به تدريس و تحقيق پرداخت و دوره‌هاي عالي فقه، اصول، ادبيات، منطق و فلسفه را مكرر تدريس نمود.
وي بر اثر بيماري در ‪ ۲۹‬بهمن ‪ ۱۳۵۴‬به ملكوت اعلي پيوست و در بهشت زهرا مدفون گرديد. اشعاري از او باقي مانده است.

حسام‌الدين (شمس‌المعالي) همامي
حسام‌الدين شمس‌المعالي فرزند ميرزا محسن امام جمعه در سال ‪ ۱۳۱۴‬ه.ق ديده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي را در مدرسه ادب تهران گذراند و از دارالفنون فارغ‌التحصيل شد.
علوم مذهبي و فقهي را در محضر پدر و علماي وقت فرا گرفت و مدتي نيز فلسفه و عرفان را آموخت و در رشته طب نيز مطالعاتي انجام داد.
حسام‌الدين براي تحصيل علوم جديد به روسيه سفر كرد و در تفليس تحصيلات خود را تكميل نمود.
پس از روي كار آمدن پهلوي، رضاخان به عده‌اي از روحانيان مشهور آن روزگار، از جمله شمس‌المعالي مقامات عالي رتبه مملكتي را پيشنهاد كرد اما شمس‌المعالي از قبول رياست ديوان عالي كيفر امتناع ورزيد، با اينكه وي از عهده امتحانات وزارت معارف و اوقاف وقت برآمد و تاييديه و مجوز تحصيل در علوم ديني را داشت.
به دليل تعصب بسيار نسبت به حفظ لباس روحانيت و مخالفت با كشف حجاب، با خانواده‌اش به بجنورد مهاجرت كرد و در جنوب غربي بجنورد در روستاي محمدآباد به دور از درگيريهاي سياسي اقامت گزيد و در آنجا به كشاورزي پرداخت.
شمس‌المعالي علاوه بر انجام امور ديني در روستا، با داروهاي سنتي و سررشته‌اي كه از طب داشت به معالجه بيماران نيز مي‌پرداخت.
با اينكه زبان مادري او كردي نبود به زبان كرمانجي توجه خاص داشت و كتابي در دستور زبان كردي گويش بجنورد تاليف نمود.
اين روحاني وارسته در سال ‪ ۱۳۲۵‬ش. در ‪ ۵۲‬سالگي بر اثر بيماري زخم معده به طور ناگهاني ديده از جهان فرو بست.

آيت‌الله ذبيح‌الله ذبيحي
معروف به قوچاني در سال ‪ ۱۲۸۸‬ه.ش. در روستاي خيرآباد از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد و تحصيلات حوزوي خود را در نزد اساتيدي چون آيت‌الله ضياع عراقي، آيت‌الله نائيني، سيد ابوالحسن اصفهاني، حاج حسين آقا قمي، حاج آقاي كمپاني و ... گذراند.
وي در سير و سلوك نيز استاد بود و در سال ‪ ۱۳۷۲‬ه.ش. به رحمت حق رفت.

سيد اسماعيل ملائكه
سيد اسماعيل ملائكه فرزند سيد حسن ملائكه در تاريخ ‪ ۱۲۷۸‬ه.ش در روستاي صفدر آباد از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد. در كودكي پدر و مادر خود را از دست داد و در همان سنين كودكي سرپرستي دو خواهر خود را بر عهده گرفت.
به همت اهالي صفدرآباد در سال ‪ ۱۲۹۵‬براي تحصيل علوم ديني به قوچان رفت.
پس از طي دوره مقدماتي به شهر مشهد عزيمت نمود و در آنجا از محضر اساتيدي چون اديب نيشابوري و حاج شيخ هاشم قزويني تحصيل علم كرد و پس از اتمام دروس مقدماتي درس خارج را فرا گرفت.
در سال ‪ ۱۳۰۵‬از مشهد به محل سكونت خود براي خدمت به حوزه به شهرستان فاروج برگشت.
از سال ‪ ۱۳۲۵‬امام جماعت مسجد جامع فاروج و صفدرآباد بود كه در تمام اين ايام از ‪ ۱۳۲۵‬تا ‪ ۱۳۶۵‬به طور منظم نماز جماعت برگزار مي‌نمود.
او در سال ‪ ۱۳۴۲‬عضو موسس حوزه علميه محموديه شد و حوزه علميه بوسيله ايشان مديريت مي‌شد.
وي در زمان حياتش نماينده تمام مراجع زمان خودشان از جمله امام(ره)، آيت الله خويي و ... بود.
اين عالم بزرگوار در ‪ ۱۷‬رمضان ‪ ۱۳۹۵‬ق. وفات يافت.

شيخ عبدالله ابراهيمي‌نژاد معروف به شيخ عبدالله ريزه‌اي
شيخ عبدالله ريزه‌اي فرزند نورمحمد در سال ‪ ۱۳۱۴‬در قريه ريزه از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد. در همان اوان كودكي و پس از فرا گرفتن قرآن به شيوه مكتبي نزد پدر كه معلم قرآن روستا بود براي ادامه تحصيلات فارسي و جامع‌المقدمات به روستاي سنگلي رفت و نزد مرحوم شيخ محمد سنگليكي آموزش ديد.

از آنجا به مشهد رفت، چند سالي در مشهد به تحصيلاتش ادامه داد و بعد از آن عازم نجف اشرف شد و از دروس آيات عظام آنجا بهره گرفت.
وي بعد از تكميل تحصيلات در نجف اشرف به شهر قوچان براي خدمت و بحث و درس بازگشت و در سال ‪ ۱۳۴۸‬با توجه به وجود وهابيت در قوچان و درگيري وهابيت و شيعه، مبارزه با وهابيت را آغاز كرد.
به گفته يكي از بزرگان او در زمان خودش تنها كسي بود كه براي حفظ اعتقادات علويان و شيعيان توانست در برابر آنان بايستد.
شيخ عبدالله در سال ‪ ۱۳۵۲‬به طرز مشكوكي از دنيا رفت كه شايع است به دست وهابيت مسموم و شهيد شد.
وي در صحن حرم مطهر امام رضا(ع) به خاك سپرده شده است.

ميرزا محمد حسن شيرواني
از علما و محققان معروف شيروان دوره صفويه و متوفي ‪ ۱۰۹۸‬ه.ق. است.
از ايشان ‪ ۴۸‬اثر علمي و ادبي باقي مانده كه "تاليفات حاشيه معالم الاصول و شرح حكمت‌العين" از جمله آنهاست.

حجت‌الاسلام حاج ميرزا محمد مجتهدي شيرواني
از علماي معروف شيروان و از هم دوره‌هاي درسي حضرت آيت‌الله كفايي است.
چندين جلد كتاب به صورت دست نويس در مسايل ديني از ايشان باقي مانده است.

شيخ حسن شكراني
شيخ حسن شكراني از علماي شيعه معاصر در سال ‪ ۱۳۲۷‬در روستاي كوران اسفراين متولد شد. او تحصيلات خود را در سبزوار و در مدرسه فصيصيه به مدت ‪ ۱۰‬سال به پايان رساند.
وي از شاگردان مورد تمجيد آيت‌الله فقيه سبزواري بود. ايشان براي ادامه تحصيل عازم مشهد مقدس و تهران شد و در محضر بزرگان كسب فيض نمود.
او مدتي در مشهد مقدس به تدريس مشغول بود كه بعد از قضيه كشف حجاب و فاجعه مسجد گوهرشاد و فشارهاي رضا شاه به زادگاه خود برگشت.
وي دست نوشته‌هاي بسياري راجع به تاريخ اسفراين، اقوام و فرهنگ و غيره دارد.

شمس‌الدين محمد بيدوازي
در سال ‪ ۱۲۶۷‬ه.ق. در روستاي بيدواز اردغان چشم به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي خود را در مكتب‌خانه‌هاي اين روستا به پايان برد و براي ادامه تحصيل عازم بارگاه ملكوتي امام علي (ع) شهر نجف شد و ‪ ۱۶‬سال در اين شهر در خدمت علماي شيعه كسب فيض نمود.
ايشان در علوم قرآني، حديث و ادعيه مطالبي نوشته و در اختيار جويندگان دانش قرار داده است.

ميرزا بيدوازي
ميرزا بيدوازي فرزند موسي‌الرضا از علماي قرن سيزدهم هجري است. وي در روستاي بيدواز اردغان اسفراين متولد و در همان روستا در مكتب‌خانه تحصيلات خود را به پايان برد.
او علاوه بر تحصيل در حوزه علوم ديني، خطي بسيار خوش داشته و حدود ‪۱۹۹‬ جلد قرآن با خط وي باقي مانده است.
وي حدود ‪ ۱۲۰‬سال عمر كرد و بعد از فوت در مشهد مقدس در جوار حضرت علي بن موسي‌الرضا(ع) دفن شد.
خراسان شمالي علماي برجسته ديگري در دامان خود پرورانده است كه به اختصار از آنان نام برده مي‌شود.

- شيخ فضل‌الله آل شيخ از برجسته‌ترين واعظان شهر بجنورد.
- سيد حسن امامي (امام جمعه) از روحانيان و مجتهدان برجسته بجنورد.
- ميرزا محمد بجنوردي از علماي برجسته شهرستان جاجرم (خراشا) و معاصر با آخوند خراساني.
- شيخ مرتضي بجنوردي از زهاد و مقدسان شهر بجنورد.
- حاج ملا تقي بجنوردي از علماي مشهور شهرستان جاجرم (روستاي طبر).
- حجت‌الاسلام ملا صادق از علماي برجسته شيروان و استاد و مدرس مدرسه باقريه مشهد.
- حاج شيخ عبدالرسول معين، حاكم شرع و امام جماعت شهر قديم شيروان.
- شيخ عبدالغفور جهاني، عالم و حاكم شرع در شيروان.
- غلامرضا باقري الله‌آباد، سخنور و عالم مولف از علماي الله‌آباد شيروان.
- شيخ غلامرضا سليمي زوارم، بزرگترين واقف شيروان.
- شيخ ابراهيم واعظي، امام جماعت متقي شيروان.
- حاج سيد احمد شهرستاني از علما و فضلاي شيروان و بنيانگذار حوزه علميه آيت‌الله حكيم شيروان.
- شيخ عبدالحسين تالهي برزلي، مدرس حوزه علميه.
- آيت‌الله سيد احمد حسيني خراساني مدرس و استاد حوزه علميه قم (در قيد حيات).
- محمد قاضي فرزند ملا ميرزا هم عصر آخوند خراساني صاحب كتاب كفايه از علماي برجسته اسفراين.